[κωδ. 214] ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

Διδάσκων: Ιωάννης Τασόπουλος, Καθηγητής

Το μάθημα δίδει έμφαση σε επίκαιρα θέματα του ευρωπαϊκού και ελληνικού δημοσίου δικαίου που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από πλευράς νομοθετικών ή και νομολογιακών εξελίξεων και τα οποία προσφέρονται για την ανάπτυξη πρωτότυπου επιστημονικού διαλόγου. Μπορεί να περιλαμβάνει δύο ή και περισσότερες θεματικές ενότητες, ενώ η αιχμή του μπορεί να διαφοροποιείται σε κάθε ακαδημαϊκό έτος ανάλογα με τις τρέχουσες εξελίξεις στο πεδίο του δημοσίου δικαίου. To μάθημα μπορεί να εμπλουτίζεται με τη συμμετοχή προσκεκλημένων με εμπειρία σε ειδικότερα ζητήματα της εκάστοτε θεματικής.

Κατά το ακαδημαϊκό έτος 2024-2025, το περιεχόμενο του μαθήματος θα έχει ως ακολούθως:

Η φιλελεύθερη δημοκρατία και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση στις αρχές του 21^ου αιώνα

 Δέκα χρόνια περίπου μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης η Ευρώπη βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή Τα υψηλά ποσοστά ανεργίας, που πλήττει ιδιαίτερα τους νέους, και οι δυσοίωνες προοπτικές από την υποχώρηση του κοινωνικού κράτους, σε συνδυασμό με την προσφυγική κρίση, οδηγούν πολλές ευρωπαϊκές κοινωνίες σε εσωστρέφεια και αναβίωση του εθνικισμού, σε λιγότερο ή περισσότερο επιθετικές μορφές: Άνοδος της ακροδεξιάς στην Ελλάδα (Χρυσή Αυγή), είσοδος με διψήφιο ποσοστό ακροδεξιού κόμματος στο γερμανικό Κοινοβούλιο για πρώτη φορά μετά τον Πόλεμο, Brexit, ήδη δε οι αποσχιστικές τάσεις της Καταλονίας που απειλούν να αποσταθεροποιήσουν την Ισπανία, αναβιώνοντας ιστορικούς εφιάλτες. Οι ενδείξεις ενίσχυσης του εθνικισμού δεν περιορίζονται πλέον στη (σχετικά) «νέα» στην ΕΕ Ανατολική Ευρώπη. 

Άμεση απόρροια των ανωτέρω εξελίξεων είναι η αμφισβήτηση και, συχνά, η αναδίπλωση της υπερεθνικής τάσης που επικράτησε μεταπολεμικά και συνδέθηκε θεσμικά με την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση. Όπως είναι γνωστό και από την ελληνική εμπειρία, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτέλεσε εγγύηση δημοκρατικής σταθερότητας και ομαλότητας. Στο πνεύμα αυτό, η Γαλλία, μετά την αλλαγή Προέδρου, διατυπώνει απόψεις για φυγή προς τα εμπρός: ουσιαστική εμβάθυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ποιον δρόμο λοιπόν βαδίζει η Ευρώπη; 

Η πρόκληση της φιλελεύθερης δημοκρατίας τον 21^ο αιώνα είναι να αποφύγει την επιστροφή στη σκοτεινή περίοδο που την οδήγησε ο εθνικισμός στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, με τραγικότερη περίπτωση τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, και να ανανεώσει και εμπλουτίσει το υπερεθνικό πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Υπό το ανωτέρω πρίσμα, δύο είναι οι άξονες γύρω από τους οποίους κινείται η διδασκαλία του μαθήματος. Ο πρώτος αφορά την αντίδραση της φιλελεύθερης δημοκρατίας απέναντι στον μισαλλόδοξο λόγο (ρατσιστικό κήρυγμα μίσους από κόμματα ολοκληρωτικού πολιτικού προσανατολισμού). Ένα βασικό ζήτημα προς διερεύνηση αφορά εν προκειμένω τα περιθώρια κριτικής που μπορεί να έχει ο δημόσιος λειτουργός μιας φιλελεύθερης πολιτείας (π.χ. καθηγητής πανεπιστημίου), ενόψει της υποχρέωσής του για πολιτική και κομματική  ουδετερότητα, απέναντι στους οπαδούς μιας μισαλλόδοξης ιδεολογίας. Ο δεύτερος άξονας αφορά την ιδιότητα του πολίτη και τις πολιτικές ιθαγένειας και ενσωμάτωσης στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κεντρικό θέμα αποτελεί εδώ η λειτουργία του ομοσπονδιακού συστήματος ως εγγύησης της πολιτικής ελευθερίας, ενόψει της αμερικανικής και της ευρωπαϊκής εμπειρίας (γερμανικής και ενωσιακής).

Ο πρώτος άξονας, που καλύπτει τα 2/3 του μαθήματος, επικεντρώνεται στην ελεύθερη πολιτική έκφραση, ως θεσμικό γνώρισμα της φιλελεύθερης δημοκρατίας και στις απαντήσεις που αρμόζουν στις ακόλουθες θεματικές:  

• Τυπική, διαδικαστική ή αμυνόμενη δημοκρατία; Η αντίστιξη του ευρωπαϊκού προς το αμερικάνικο μοντέλο. Διδάγματα από το μεσοπόλεμο και την εποχή της Βαϊμάρης
• Μοντέλα ελευθερίας της έκφρασης: Κοσμοθεωρητική ουδετερότητα ή περιεκτικός πλουραλισμός; Το στοίχημα της πολυπολιτισμικότητας και της διαβουλευτικής δημοκρατίας
• Απαγόρευση κομμάτων ή ποινικοποίηση της εγκληματικής συμπεριφοράς; Η περίπτωση της Χρυσής Αυγής και η αναστολή χρηματοδότησης πολιτικού κόμματος
• Απαγόρευση ή ανοχή του ρατσιστικού λόγου; Ζητήματα συνταγματικότητας, αποτελεσματικότητας και συμβολισμού. Οι δύο νόμοι κατά της εχθροπάθειας που ψηφίστηκαν στην Ελλάδα την περίοδο της κρίσης
• Συλλογική εξύβριση και ελευθερία της έκφρασης. Νομική αντιμετώπιση του φαινομένου του λεκτικού ρατσισμού σε Ευρώπη και ΗΠΑ. Πολιτικές ενσωμάτωσης: Κοινωνική αλληλεγγύη ή κρατική παρέμβαση;
• Πράξεις διάκρισης που τελούνται δια λόγου. Speech act theory. Νόμοι κατά των διακρίσεων σε ΕΕ και ΗΠΑ. Απαγορεύσεις χρήσης δημοσίων εγκαταστάσεων. Η αξίωση των προσφυγόπουλων για πρόσβαση στα σχολεία
• Θρησκευτικός φανατισμός και θρησκευτικό συναίσθημα. Υπόθεση Charlie Hebdo

Ο δεύτερος άξονας (1/3 του μαθήματος) συνδέεται, όπως ήδη σημειώθηκε, με τον φεντεραλισμό, την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και την ιδιότητα του πολίτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι θεματικές ενότητες περιλαμβάνουν τα ακόλουθα:

• Ποιες είναι οι κοινές πολιτιστικές και δημοκρατικές αξίες της Ευρώπης; Πώς μπορούν αυτές να εκφραστούν καλύτερα μέσα από τον ιδιότυπο φεντεραλισμό της Ένωσης και σε τί σχέση έχει αυτός με την αμερικανική συνταγματική θεωρία περί ομοσπονδιακού συστήματος;
• Οι ελληνικές δικαστικές αποφάσεις για την ιθαγένεια.
• Ταυτότητα στη σύγχρονη δημοκρατία. Αντιπροσώπευση τίνος; Του ανθρώπου; Του πολίτη ή του μέλους ομάδας;
• Ευρωπαϊκή ιθαγένεια, εγγυήσεις κοινωνικής προστασίας και και αυστηρή αιρεσιμότητα (strict conditionality).

Ενδεικτική βιβλιογραφία (χρονολογικά και αλφαβητικά):

• Αντ. Μανιτάκης, «Η κατάρρευση του μεταπολιτευτικού πολιτικού συστήματος, με επίκεντρο την κρίση αξιοπιστίας της πολιτικής, την εποχή της αλληλο-εξαρτώμενης, παγκόσμιας και επιμερισμένης, ευρωπαϊκά, κυριαρχίας», www.constitutionalism.gr/manitakis-katareusi-politikou-sustimatos/, 2014
• Π. Μαντζούφας, Οικονομική κρίση και Σύνταγμα, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2014.
• Λ. Παπαδοπούλου, Θεσμοί «άμεσης δημοκρατίας» στο Σύνταγμα. Συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων ουσίας, εκδ. Ευρασία, Αθήνα 2014
• Γ. Τασόπουλος, Η λαϊκή κυριαρχία και η πρόκληση της αμεροληψίας, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2014.
• Ν. Αλιβιζάτος, Ποια δημοκρατία στην Ελλάδα μετά την κρίση; εκδ. Πόλις, Αθήνα 2013.
• Γ.Ζ. Δρόσος, «Loves’ Labour’s Lost: fighting austerity and crisis with obiter dicta*. A gloss on the expediency of constitutional justice in times of crisis», www.constitutionalism.gr/drossos_constitutional-justice-in-times-of-crisis, 2013
• Γ. Τασόπουλος, «On the Jacobin Dimension of Greek Constitutional Tradition» in Anna Triandafyllidou, Ruby Gropas, Hara Kouki (eds.), The Greek Crisis and European Modernity, Palgrave, 2013, σ. 59-88. Ελληνική μετάφραση, Ιωάννη Τασόπουλου, «Η ιακωβίνικη συνιστώσα της ελληνικής συνταγματικής παράδοσης» στο Άννα Τριανταφυλλίδου, Ρουμπίνη Γρώπα, Χαρά Κούκη, Ελληνική κρίση και ευρωπαϊκή νεωτερικότητα, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2013, σ. 99-139.
• J. Madison, A. Hamilton, J. Jay,  Τα ομοσπονδιακά κείμενα των ΗΠΑ, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2009.
• Δ.Θ. Τσάτσος, Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2007.
• Γ. Σωτηρέλης, Σύνταγμα και δημοκρατία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 2000.
• Th. Fischer/St. Neff, «Some American Thoughts about European “Federalism”», The International and Comparative Law Quarterly, 1995, 904-915.
• Αρ. Μάνεσης, «Το Συνταγματικόν Δίκαιον ως τεχνική της πολιτικής ελευθερίας» στο Συνταγματική θεωρία και πράξη, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1980, 11-61.
• Α.Ι. Σβώλος, Προβλήματα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, 1931 στο Νομικαί Μελέται, Τόμος Δεύτερος, εκδ. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα, 1958, 247-294.
• W. Livingston, «A Note on the Nature of Federalism», Political Science Quarterly, 1952, 81-95.
• J.S. Mill, Considerations on Representative Government, 1861.

Αξιολόγηση

Η αξιολόγηση βασίζεται σε εξετάσεις στο τέλος του εξαμήνου καθώς και σε εργασία.